Zachowek (łac. legitim) to instytucja prawa spadkowego mająca na celu ochronę interesów najbliższej rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie bądź w inny sposób nie otrzymali należnego im udziału w majątku spadkowym. Uregulowany jest przede wszystkim w art. 991–1011 Kodeksu cywilnego.

1. Istota i funkcja zachowku

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy – o ile byliby powołani do spadku z ustawy – przysługuje prawo do zachowku w wysokości 1/2 wartości udziału spadkowego, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich, wysokość ta wzrasta do 2/3.

Instytucja zachowku pełni funkcję kompensacyjną i ochronną – ma zapewnić minimalny udział w majątku osobom najbliższym spadkodawcy, nawet jeśli zostały pominięte w testamencie lub majątek spadkowy został rozdysponowany za życia spadkodawcy w drodze darowizn.

2. Dochodzenie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zachowek ma charakter pieniężny i jest kierowane przeciwko spadkobiercom testamentowym, a także osobom obdarowanym przez spadkodawcę. Zgodnie z art. 1000 k.c., jeśli uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy, może żądać uzupełnienia od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku.

W uchwale z dnia 13 kwietnia 2011 r. (III CZP 3/11), Sąd Najwyższy potwierdził, że roszczenie o zachowek może być kierowane także przeciwko osobom trzecim – obdarowanym – nawet jeżeli nie są spadkobiercami, jeżeli wartość darowizny przekracza wysokość zachowku przysługującego uprawnionemu.

3. Orzecznictwo Sądu Najwyższego

Orzecznictwo Sądu Najwyższego odegrało istotną rolę w doprecyzowaniu zakresu i charakteru instytucji zachowku:

• Wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., sygn. akt IV CK 215/03 – Sąd Najwyższy wskazał, że roszczenie z tytułu zachowku przysługuje wyłącznie w pieniądzu, nawet jeśli spadkobierca jest w posiadaniu rzeczy wchodzącej w skład spadku.
• Uchwała SN z 22 października 1992 r., III CZP 130/92 – Wskazano, że przy obliczaniu zachowku uwzględnia się nie tylko wartość aktywów spadkowych, ale również wartość darowizn dokonanych za życia spadkodawcy, z zastrzeżeniem wyjątków określonych w art. 994 k.c.
• Wyrok SN z 30 października 2003 r., IV CK 158/02 – Sąd Najwyższy podkreślił, że zachowek jest instytucją o charakterze ustawowym, której celem jest zapewnienie określonego minimum majątkowego najbliższym krewnym spadkodawcy. Nie można go wyłączyć poprzez postanowienia testamentowe czy umowy zawarte za życia.
• Postanowienie SN z dnia 17 marca 2016 r., IV CSK 282/15 – Rozszerzono dopuszczalność dochodzenia roszczenia o zachowek również przeciwko fundacjom czy stowarzyszeniom obdarowanym przez spadkodawcę.

4. Przedawnienie roszczenia o zachowek

Zgodnie z art. 1007 § 1 k.c., roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jeżeli roszczenie kierowane jest przeciwko osobie obdarowanej, termin ten biegnie od śmierci spadkodawcy.

5. Wyłączenie i ograniczenie prawa do zachowku

W określonych sytuacjach możliwe jest całkowite pozbawienie osoby prawa do zachowku, np. poprzez uznanie jej za niegodną dziedziczenia (art. 928 k.c.) lub poprzez wydziedziczenie, o którym mowa w art. 1008 k.c. Wydziedziczenie musi jednak spełniać ścisłe przesłanki ustawowe i być wyraźnie wskazane w testamencie.

Podsumowanie

Zachowek stanowi jedno z najważniejszych narzędzi ochrony interesów majątkowych najbliższych krewnych spadkodawcy. Jego dochodzenie wymaga jednak nie tylko znajomości przepisów kodeksu cywilnego, ale również aktualnego orzecznictwa Sądu Najwyższego, które odgrywa kluczową rolę w wykładni i stosowaniu prawa spadkowego.