Obowiązek alimentacyjny jest jedną z podstawowych instytucji prawa rodzinnego, mającą na celu zapewnienie środków utrzymania (a w razie potrzeby także wychowania) osobom, które nie są w stanie samodzielnie się utrzymać. Uregulowany został przede wszystkim w art. 128–144¹ Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO). Obowiązek alimentacyjny może występować zarówno między rodzicami a dziećmi, jak i pomiędzy byłymi małżonkami, krewnymi w linii prostej czy rodzeństwem.

1. Zakres obowiązku alimentacyjnego

Zgodnie z art. 133 § 1 KRO, rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych wobec dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie. Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od:

• usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego (art. 135 § 1 KRO),
• oraz możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 stycznia 1959 r., sygn. akt III CR 212/58, „przez usprawiedliwione potrzeby rozumie się potrzeby normalne, uzasadnione wiekiem, stanem zdrowia oraz sytuacją życiową uprawnionego”.

2. Możliwości zarobkowe a rzeczywiste dochody

W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowane jest stanowisko, że przy ustalaniu wysokości alimentów sąd bierze pod uwagę nie tylko faktyczne dochody zobowiązanego, lecz także jego możliwości zarobkowe.

• Wyrok SN z 16 maja 2000 r., sygn. akt IV CKN 1039/00 – Sąd stwierdził, że „przy ustalaniu zakresu obowiązku alimentacyjnego decydujące znaczenie mają nie rzeczywiste, lecz możliwe do osiągnięcia dochody zobowiązanego, odpowiednie do jego kwalifikacji i możliwości zawodowych”.

Oznacza to, że unikanie pracy lub wykazywanie niskich dochodów w sposób celowy nie zwalnia z obowiązku alimentacyjnego.

3. Alimenty na dziecko pełnoletnie

Zgodnie z art. 133 § 1 KRO, obowiązek alimentacyjny nie wygasa automatycznie z chwilą osiągnięcia pełnoletności. Dziecko, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie (np. z powodu kontynuowania nauki), może nadal korzystać z prawa do alimentów.

• Wyrok SN z 14 listopada 1997 r., sygn. akt I CKN 300/97 – „Obowiązek alimentacyjny wobec dziecka pełnoletniego istnieje do czasu, gdy jest ono w stanie samodzielnie się utrzymać, przy czym kontynuowanie nauki może uzasadniać przedłużenie tego obowiązku.”

Sąd jednak analizuje, czy nauka rzeczywiście służy zdobyciu kwalifikacji zawodowych i nie jest przedłużana w sposób sztuczny.

4. Alimenty między małżonkami i byłymi małżonkami

Po rozwodzie obowiązek alimentacyjny może istnieć również pomiędzy byłymi małżonkami, jeśli jedno z nich znajduje się w niedostatku (art. 60 § 1 KRO) lub jeżeli rozwód został orzeczony z winy jednego z nich.

• Wyrok SN z 7 stycznia 2000 r., sygn. akt I CKN 1077/99 – „Małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia może zostać zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych względem małżonka niewinnego, nawet jeżeli ten ostatni nie znajduje się w niedostatku, jeżeli rozwód pociąga dla niego istotne pogorszenie sytuacji materialnej.”

5. Zaspokajanie potrzeb uprawnionego dziecka

W świetle art. 96 KRO, obowiązek alimentacyjny może być realizowany również przez osobisty wkład w wychowanie i opiekę nad dzieckiem. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy jedno z rodziców sprawuje pieczę nad dzieckiem na co dzień.

• Wyrok SN z 28 listopada 2012 r., sygn. akt III CZP 77/12 – „Świadczenie alimentacyjne może być w części lub w całości realizowane poprzez osobiste starania o wychowanie i utrzymanie dziecka. Taki wkład również należy uwzględniać przy ustalaniu obowiązku alimentacyjnego drugiego rodzica.”

6. Zmiana wysokości alimentów

Obowiązek alimentacyjny ma charakter dynamiczny – jego zakres może być zmieniony wraz ze zmianą sytuacji materialnej stron.

• Wyrok SN z 10 lutego 1999 r., sygn. akt I CKN 944/97 – „Zmiana stosunków, o której mowa w art. 138 KRO, może dotyczyć zarówno zwiększenia, jak i zmniejszenia usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego albo możliwości majątkowych i zarobkowych zobowiązanego.”

7. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych

Zgodnie z art. 137 § 1 KRO, roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem trzech lat. Dotyczy to jednak tylko świadczeń zaległych – obowiązek alimentacyjny jako taki ma charakter trwały i odnawialny.

Podsumowanie

Obowiązek alimentacyjny jest jednym z podstawowych obowiązków wynikających z więzi rodzinnych i ma istotne znaczenie społeczne oraz prawne. Jego zakres i forma podlegają każdorazowej ocenie sądu, uwzględniającej zarówno interesy uprawnionego, jak i możliwości zobowiązanego. Orzecznictwo Sądu Najwyższego odgrywa kluczową rolę w precyzowaniu stosowania przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz ich praktycznej wykładni.